مردم و فراز و نشيب ها

 

 

فی تَقَلُّب الاَحْوال عُلِم جَواهِرُ الرِّجال

در دگرگونی اوضاع و شرايط است كه گوهر درونی مردمان شناخته می شود.

 

شرايط زندگی و اوضاع و احوال اجتماعی و خانوادگی برای هر فردی امر ثابت و پايداری نيست. شرايط و موقعيت اقتصادی، زمينه ها و امكانات زندگی، موقعيت اجتماعی و حيثيت و آبروی سياسی و شغلی، موقعيت و جايگاه خانوادگی و... واقعياتی است كه در زندگی هر فردی دچار دگرگونی می شود و در عين حال كه ممكن است برای او امكانات و موقعيت بهتری رافراهم سازد، از طرفی هم ممكن است امكانات و موقعيت هايی را از انسان بگيرد. اين «واقعيت» كه به پستی و بلندی های زندگی يا فراز و نشيب ها تعبيرمی شود، از ديدگاه بسياری، «زندان» حركت انسان است و چارچوبی است كه خود به خود مسير و مشی انسان ها را تغيير می دهد. برخی اينگونه گمان می كنندكه جبر تاريخ، جبر خانواده و جبر جامعه آن چنان انسان را در برمی گيرد كه گويا هر كسی در محدوده همين جبرها است كه زندگی می كند و هرگز نمی تواند خود را از آن برهاند و در سرنوشت خويش، تاثيرگذاری جدّی داشته باشد!

از ديدگاه امام علی(ع) اين فراز و نشيب ها و تلخی ها و شيرينی ها، زمينه ای است برای روشن شدن گوهر وجودی و جوهر درونی انسان ها. مردمان در كوره حوادث و تحولات و در كوران فراز و نشيب ها، ساخته می شوند و جوهر خود را می نمايانند. همانگونه كه سنگ معدن در تفاوت حرارت و برودت است كه جوهر خود را بروز می دهد، و همانطور كه فلزات در كوره های داغ و سوزان خالص می شوند و از هم جدا می گردند، مردمان نيز در شرايط متغير زندگی خود، می توانند ظرفيت و توان و جوهر خود را بروز و ظهور دهند. اما اينگونه نيست كه جبر شرايط ، سرنوشت انسان ها را رَقَم زند و نقش انسان را در آينده خود نفی نمايد. شرايط و احوال گوناگون، «زندان» برای انسان نمی باشد بلكه يك‌ «امكان» بزرگ برای ساخته شدن انسان و ظهور گوهر درونی او است.

رفاه و سختی، ثروت و فقر، شهرت و گمنامی، عزّت و فرودستی، رئيس و مرئوس بودن، آسايش و دشواری، امنيت و ناامنی، سلامتی و بيماری و... هركدام موقعيتی را برای انسان فراهم می سازد تا ظرفيت وجودی خود را بنماياند. البته تلاش و كوشش و تدبير انسان در فراهم كردن هر كدام از اين شرايط و موقعيت ها بدون نقش و تاثير نيست، اما اينگونه هم نمی باشد كه هركدام از اين حالت ها، صرفاً به تلاش و تدبير خودِ شخص بستگی داشته باشد! واقعيت اين است كه به وجود آمدن هر كدام از اين شرايط در زندگی يك‌ انسان، گاهی خارج از خواست و اراده او شكل می گيرد. چه بسيار مردمانی كه علير غم مراقبت های بهداشتی و پزشكی، دچار بيماری های درمان ناپذيرمی شوند! چه بسيار كسانی كه علير غم تلاش های فراوان مُجاز و غيرمُجاز برای دست يابی به ثروت يا منصب، بدان نمي رسند! چه بسيار افرادی كه بر اثر حوادث غيرمترقبه و رويدادهای طبيعی ناگوار، به سختی ها و رنج های بزرگی مبتلا می شوند! ... اما اين دگرگونی در شرايط و اوضاع ، می تواند جوهر وجودی انسان ها را آشكار كند.

آری! برخی افراد فقط در شرايط رفاه و آسايش به ياد خدا هستند و هنگامی كه مصيبت و رنجی دامن گير آنان شود، نه تنها از خدا غافل می شوند، كه به زمين و زمان ناسزا می گويند! و برخی برعكس، در شرايطی كه دچار گرفتاری و دردی هستند به ياد خدا می باشند و همين كه به رفاه و آسايش برسند از خدا غافل می شوند! بسياری از آدميان فقط هنگامی به فكر فرودستان هستند كه خود فرودست باشند ولی همين كه به منصب و موقعيتی دست يابند، نه تنها از حل مشكلات فرودستان غافل می شوند كه چه بسا رنج های آنان را نيز توجيه می كنند و طبيعی قلمداد می نمايند! بسياری هستند كه وقتی به مال و منال دست يابند قارون صفت می شوند و آن ثروت و مكنت را حاصل تلاش خودشان می شمارند و در پاسخ كسانی كه به آنان توصيه می كنند كه از اين اموال و ثروت، حق‌ محرومان و تهی دستان را نيز ادا كنند، اظهار می دارند كه «ما اين مال را با تدبير و تلاش خودمان بدست آورده ايم و ديگران را در آن حقّی نيست.»!!

اين دگرگونی ها، ضرورت اجتناب ناپذير زندگی آدمی است كه هيچكس نمی تواند خود را از آن در امان دارد: هم دگرگونی از اوضاع به ظاهر مطلوب به وضعيتی ظاهراً نامطلوب و هم برعكس. اما مهم آن است كه انسان بتواند آنچنان به عمق‌ روحی و ثبات فكری و استواری در عمل دست يابد كه اين دگرگونی ها، خط مشی درست و راه الهی و انسانی او را تغيير ندهد و در هر موقعيتی همان وظيفه و تكليف‌ الهی را اصل بداند و انجام دهد. مهم اين است كه انسان بتواند در برابر تحولات و دگرگونی ها در شرايط و موقعيت خود، تحمل و ظرفيت وجوديش را بروز دهد و به اين نكته عميقی كه امام علی(ع)مطرح می كند توجه داشته باشد و از اين شرايط متحول، برای ساختن ثبات و استواری روح خود استفاده كند و هيچگاه خود را محصور و زندانی شرايط نپندارد.

شخصيت های بزرگ تاريخی و الگوها و اسوه های عظيم در زندگی بشر از اين ويژگی برخوردار بوده اند كه دگرگونی شرايط ، آنان را از خط مشی درستی كه در پيش گرفته بودند، باز نمی داشته است. در زندگی سراسر عبرت امام علی بن ابيطالب(ع)، اين ثبات و استقرار را می بينيم و در زندگی شاگردان برجسته و دست پروردگان آن بزرگوار اين حالت را مشاهده می نمائيم.

آری! كسانی كه به بادی می لرزند و با ثروت و مقام و شهرت چند روزه ای كه به دست می آورند، يا در مواجهه و رويارويی با مشكلات و دشواری ها از همه ارزش ها و حقايق‌ روی برمی گردانند، ضعف‌ گوهر وجودی خود را به نمايش می نهند، و از سوی ديگر انسان هايی كه در برخورد با سختی ها، نامردمی ها و دشواری ها، «راست قامت» می ايستند و وظيفه الهی خود را فراموش نمی كنند و نيز آنان كه در موقعيت های برترِ اجتماعی، شانه ازتكاليف‌ و مسئوليت های خود خالی نمی كنند، عظمت روحی و استواری گوهر وجود خود را به ظهور مي رسانند. البته در پيشگاه خداوند همين ها هستند كه رستگاران اند. رحمت خدا بر آنان باد!